پژوهش های زراعی زعفران در ایران: روند گذشته و نگاهی به آینده

زعفران از جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و سیاسی جایگاه ویژه ای در کشاورزی ایران و بخصوص مناطق زعفران­کاری دارا می باشد. نقش کشاورزان ایران در اهلی سازی و تکامل زراعی این گیاه در منابع متعدد علمی بین المللی به­صورت بارزی آورده شده است. گرچه نام این محصول مینیاتوری و به­ اصطلاح دست ساز همیشه با نام ایران همراه بوده است ولی به­نظر نمی رسد تلاش های علمی پژوهشگران ما در گذشته در خور این گیاه پرآوازه بوده باشد و مسلماً انتظار جهانیان از پژوهشگران ایرانی در زمینه زعفران خیلی بیش از آن است که امروزه برآورده شده است. در این نوشتار سعی شده است با نگاهی به پژوهش های زراعی زعفران در گذشته در سطح کشور، وضع موجود و دورنمای آینده آن نیز ترسیم شود. اگرچه پژوهش های زراعی اولیه در مورد زعفران در کشور از سابقه ای 70 ساله برخوردار است ولی طی یک دوره 40 ساله فعالیت علمی خاصی در این زمینه صورت نگرفت و فعالیت های پژوهشی منسجم عملاً از دهه 50 توسط برخی پژوهشگران پیشگام در خراسان آغاز شد. در دهه های 50 و 60 با پیدایش سازمان هایی همچون سازمان پژوهش های علمی و صنعتی (واحد خراسان) و شروع گسترش دوره های تحصیلات تکمیلی در دانشکده های کشاورزی پژوهش­های زراعی زعفران در دهه های 50 و 60 نسبتاً گسترش یافت و این موضوع بخصوص در دهه های 70 و 80 سرعت بیشتری به­ خود گرفت. در اوایل دهه 80 با تاسیس قطب علمی گیاهان زراعی ویژه در دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد و در اواخر دهه 80 با تاسیس گروه پژوهشی زعفران در دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند و همچنین تأسیس کانون ارتباط با دانش زعفران در همان دانشگاه، فعالیت های پژوهشی تداوم یافت. در اوایل دهه 90 تاسیس پژوهشکده زعفران در دانشگاه تربت حیدریه و تلاش در جهت انتشار دو نشریه تخصصی زعفران توسط دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند و پژوهشکده زعفران و گسترش قابل ملاحظه دوره های تحصیلات تکمیلی در دانشگاه ها و نیز توجه بیشتر به این محصول سرعت پژوهش های مربوط بیشتر شد. تأسیس دبیرخانه دائمی جشنواره زعفران در قائن، تشکیل شورای ملی زعفران در اتاق بازرگانی صنایع و معادن مشهد، تدوین طرح جامع بهبود و فرآوری زعفران، برگزاری کنگره و همایش های ملی، برگزاری دومین سمپوزیوم بین المللی زعفران در دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد نمونه­هایی از توجه بیشتر به زعفران در سطح ملّی است که بدون تردید می تواند عامل مهمی در گسترش پژوهش های علمی روی این محصول باشد. امید است چنین رویه هایی زمینه های لازم را برای نوعی جنبش علمی در مورد زعفران فراهم ساخته باشد و انتظار می رود این جنبش علمی به­صورتی منسجم و جامع، مبانی پژوهش های رایج را مورد تجدید نظر قرار داده و به­علاوه جنبه های نوینی از تولید زعفران از جمله تولید در محیط های تحت کنترل، ارزیابی خلأ عملکرد، مدلسازی رشد و نمو، جنبه های فیزیولوژی و اکولوژی زراعی، نقش تغییرات اقلیم و گرمایش جهانی در گسترش سطح کشت و جابجایی عرصه های تولید آن در قالب پروژه های کلان بررسی نماید. بدون تردید انتقال یافته های علمی به عرصه های تولید و عرضه نتایج پژوهش ها درقالب نوشتارهای استاندارد بین­المللی به جامعه علمی جهانی می تواند دستاورد عملی چنین جنبشی باشد.